теңіз компасы

(компас (морской компас); итал. compasso, compassare – адымдап өлшеу)

бағытты бағдарлап, анықтауға арналған аспап. К. кеме және ұшақ жүргізуде, артиллерияда топографиялық, геодезиялық жұмыстарды жүргізу үшін, жергілікті жерде әскерлердің бағдар жасауы үшін, жер асты галереяларын қою үшін, құбырлар мен тоннельдер салу үшін, акванавтардың суда бағдар жасауы үшін қолданылады. Жұмыс істеу принципіне байланысты компастар магниттік, гигроскоптық, астрономиялық радиокомпас болып бөлінеді. Магниттік К-та солтүстік-оңтүстік бағыты бойынша магниттік меридиан бойында орналасатын магниттелген меңзердің қасиеті пайдаланылады. Гигроскоптық К. айналу осінің бағытын өзгертпейтін және оны белгілі бір жағдайда географиялық меридиан жазықтығында ұстап тұратын әрі өте жылдам айналатын гигроскоп роторының қасиетіне негізделген. Астрономиялық К-та пеленгатор кейбір аспан шырағының (мыс., күн) орнын үздіксіз қадағалап отырады, соның нәтижесінде географиялық меридианның бағыты анықталады. Радиокомпас — радиомаякқа келген радиотолқын бағытын автоматты түрде белгілеп отыратын радиоқабылдағыш құрылғы. Бұл К-тардың ішіндегі көп тарағаны әрі ертеден қолданылып келе жатқаны – магниттік К. Бұдан 2 мың жыл бұрын Қытайда солтүстік-оңтүстік бағытын анықтау үшін тұрақты магнит қолданылған. ХІІ ғасырда Еуропада ағаш тығындыққа бекітілген магнит меңзері пайдаланылған. XIV ғасырда магнит меңзері дөңгелек қағаздың ортасындағы істікке орнатылған К. қолданылған. Жетілдірілген магниттік К. кеме жүргізудегі негізгі құрал болды. XVII ғ-дан К-тар пеленгатормен шыға бастады. Магниттік К-тар күні бүгінге дейін қолданылып келеді. Гигроскопиялық К. XX ғ-да пайда болды. Бұл электронды және электромеханикалық қондырғының көлемі мен салмағы үлкен болғанымен, географиялық меридиан бағытын 0,1—0,2о дәлдікпен тұрақты көрсетеді.